آزاد اندیشی و آزادی بیان؛ شیوه امام جعفر صادق

حدود دو سال پیش کنفرانسی در نزدیکی قطب شمال برگزار شد كه هدف اصلي آن تذكر و يادآوري تغييرات آب و هوايي و آب شدن يخ هاي قطبي به عنوان نشان بارزی از تخريب محيط زيست بود. از آنجا كه محور اجلاس را «دين، علم و محيط زيست» قرار داده بودند، یك جلسه به موضوع نسبت علم و دين اختصاص یافته بود.

در این جلسه يكي از اساتيد دانشگاه ضمن ارایه تحليلي در مورد تاريخ علم و تحولات علمي دنيا طی هزاره گذشته، منحنی را بررسی کرد که نشان می داد در قرون وسطي رشد علم بدترين وضعيت را داشته و توليد علم به صفر رسيده بود.

در فرصت پرسش و پاسخ، وقت گرفتم و توضيح دادم كه اين منحني ویژه وضعيت اروپا در آن دوران است. چرا که در همان زمان نقاط دیگری در شرق جهان مانند چين یا جهان اسلام اینگونه نبوده و در میان ملل مسلمان علوم تجربي یا علوم انساني مثل فلسفه، منطق و علوم كلامي پويايي و رشد داشته است. به طوری که بعد از رنسانس، این علوم مبناي بسياري از پيشرفت هاي علمي غرب و دنياي صنعتي قرار گرفت.

حضار و از جمله سخنران، اين اشكال را وارد دانسته و اذعان کردند كه ما گاهي تاريخ اروپا را با تاريخ جهان اشتباه مي گيريم. 

در آن جلسه به شخصیت هايي مانند ابوعلي سينا و رازي درعلوم تجربي و ملاصدرا و فارابي در فلسفه اشاره کرده و گفتم رهبران بزرگ ديني مانند جعفر بن محمد الصادق به همراه پدر بزرگوار خود امام محمد باقر پايه گذار نگرش و تفكري بودند كه به ایجاد نظام هاي آموزش عالي در شكل مترقيانه و پيشرو منتهی شد.

در واقع امام صادق پايه گذار بزرگ ترين دانشگاه زمان خود بودند. دانشگاهي كه هزاران دانشجو داشت و در آن موضوعات مختلف از جمله مباحث ديني در فضايي آزاد و سالم مطرح مي شد و مشتاقان دانش پاسخ هاي خود را در فضايي باز دريافت مي كردند. شك در اصول، اشكال در مباني استدلالي، زير سؤال بردن بسیاری از مسلمات با هدف آموختن و كنكاش صورت مي گرفت. كسي هم از این شرایط برای به کار بردن اتهاماتی چون ارتداد و نفاق استفاده نمی کرد. چرا که امام صادق با سعه صدر و بزرگواری حتی در مقابل برخوردهای تند و يكسويه، احترام و عزت مخاطب را در نظر داشتند. به طوری که افراد، متفکرین و دانشمندان از هر دین و فرهنگی ترغیب می شدند حتی از نقاط دور دست و دیگر سرزمین ها در جلسات ایشان شرکت کنند.

امروز وقتی می خواهیم در بزرگداشت امام صادق بگوییم باید با تاسي به رويه بزرگوارانه و عزت مدارانه ايشان بر ضرورت آزادي اندیشی و آزادی بیان در عمل  و نه در شعار تاکید کنیم. این چنین رویه ای بود که سبب شد پايه هاي رشد علمي در شرق و غرب بگونه ای شكل گيرد كه تا امروز بماند. اساسا روش امام صادق و پدر ایشان، آزادی مخالف و منتقد برای بیان سخن و عقیده و سپس بحث و استدلال برای رشد تفکر و تعقل بود.

شاگردان امام صادق نیز می آموختند که اینچنین رفتار کنند. هشام بن حکم از شاگردان ممتاز ایشان به برگزاری مناظره های اعتقادی شهره است. استفاده از شیوه مناظره هم به این جهت رواج داشت که مخالف سخن بگوید و حتی اگر مخالفی در جلسه حضور نداشت عده ای استدلال مخالفین را مطرح می کردند تا بحث ها علمی و مستدل شود.

بی شک هر نظام آموزشی پویایی نیازمند شیوه های مبتنی بر آزاداندیشی است که در غیر این صورت رشد علمی در سطح شعار باقی خواهند ماند. خوبست در آغاز سال تحصیلی رفتار خویش را در قبال دانشگاه محک بزنیم تا ببینیم چقدر فاصله است بین آن روش و سیاست هایی که امروز در برخورد با استاد و دانشجو و نیز در محدود و امنیتی کردن فضای دانشگاه به اجرا گذاشته شده است.